DİYARBAKIR BAROSU DİYARBAKIR GENELİ 19/08/2019-24/08/2019 TARİHLERİ ARASINDA YAŞANAN SEÇME-SEÇİLME HAKKI, TOPLANTI GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ HAKKI VE İFADE HÜRRİYETİ İHLAL RAPORU

24.10.2019

DİYARBAKIR BAROSU

DİYARBAKIR GENELİ 19/08/2019-24/08/2019 TARİHLERİ ARASINDA YAŞANAN

SEÇME-SEÇİLME HAKKI, TOPLANTI GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ HAKKI VE İFADE HÜRRİYETİ İHLAL RAPORU

KONU VE AMAÇ

            Anayasa, kanunlar ve Türkiye’nin taraf olduğu temel hak ve hürriyetleri konu edinen uluslararası sözleşmelerle garanti altına alınan temel hak ve hürriyetler, 2015 Haziran tarihinden itibaren yaşanılan çatışmalı süreç ile birlikte zedelenmeye başlamıştır. 15 Temmuz 2016 tarihinde meydana gelen darbe teşebbüsü sonrası ilan edilen OHAL ile birlikte, temel hak ve hürriyetler önemli ölçüde askıya alınmış, OHAL’in kaldırılmasından sonra bir sapma rejimi olan OHAL sürecinde çıkarılan temel hak ve özgürlükleri kısıtlayan KHK hükümleri, 7145 sayılı yasa ile ilgili kanunlara derc edilerek kalıcı hale getirilmiştir.

Siyasal iktidarın toplumsal barışı amaç edinen sosyal-ekonomik ve siyasal politikalar üretmekten uzak olmasının yanı sıra gün geçtikçe toplumsal barışı zedeleyen, ekonomik sorunları derinleştiren ve Kürt meselesinde ve diğer etnik ve inanç orjinli meselelerin çözümünden uzaklaşmış olması, başta Kürt halkı olmak üzere tüm Türkiye halklarının sağlıklı ve barış içinde bir ortamda yaşama haklarını elinden almıştır. Çatışmasızlık sürecini oluşturmaya endeksili olmayan, sosyolojik ve bilimsel bir perspektiften kaçınan, militer bir çizgide seyreden bu anlayış, kişi hak ve hürriyetlerine bireysel ve toplumsal alanda hunharca etki etmiştir.

Diyarbakır Barosu tarafından hazırlanan bu raporda spesifik olarak 19/08/2019 tarihinde İçişleri Bakanlığı kararnamesi ile Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı Selçuk MIZRAKLI, Mardin Büyükşehir Belediye Başkanı AHMET TÜRK ve Van Büyükşehir Belediye Başkanı Bedia ÖZGÖKÇE ERTAN’ ın görevden uzaklaştırılıp yerlerine Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’ ne Diyarbakır Valisi Hasan Basri GÜZELOĞLU, Mardin Büyükşehir Belediyesi’ ne Mardin Valisi Mustafa YAMAN, Van Büyükşehir Belediyesi’ ne Van Valisi Mehmet Emin BİLMEZ kayyum olarak görevlendirilmiştir. Söz konusu kararın hukuksuz, gayri meşru olduğunu düşünen yurttaşlar eleştiri-protesto hakkını kullanarak “İRADEME DOKUNMA” temasıyla, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenlemek istemişlerdir. Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkını kullanmak isteyen çok sayıda yurttaş tazyikli su ve biber gazına maruz kalmış, gözaltına alınmış ve gözaltı süresince de çok sayıda kötü muamele-işkence vakası yaşanmıştır.

İşbu Rapor ile 19/08/2019-23/08/2019 tarihleri arasında Diyarbakır İli genelinde meydana gelen  ifade hürriyeti, toplantı ve gösteri yürüyüş hakkı ve Seçme-Seçilme haklarına ilişkin ihlallerin tespiti ve ulusal-uluslararası kamuoyu ile paylaşımı amaçlanmıştır.

İfade özgürlüğü hakkı, sadece toplantı ve gösteri yürüyüşü bağlamında ele alınmıştır. Bunun dışında kalan ifade özgürlüğü bağlamında açılan soruşturma ve kovuşturmalar bu raporun konusu değildir.

TANIMLAR

1. Düşünce ve İfade Özgürlüğü

İfade özgürlüğü en genel tanımıyla insanların görüş, kanaat, düşünce ve taleplerini birey veya kamu otoritelerince herhangi bir yaptırıma maruz kalma korkusu yaşamadan dışarıya söz, yazı veya eylem şeklinde aktarma olarak tanımlanmaktadır.

İfade hürriyetinin korunmasındaki temel amaç farklı fikir, düşünce ve kanaatlere sahip yurttaşların fikirlerini özgürce söyleyebilmesi, siyasi, sosyal, dinsel/inançsal, ekonomik, idari ve hukuksal gücü elinde bulunduranlara karşı kendi hak ve yetkilerini savunma, talepte bulunma özgürlüğüdür. Demokratik düzenlerin olmazsa olmaz haklarından biri olan ifade özgürlüğü olmadan diğer hakların kullanılması mümkün değildir.

Özellikle devletin zor kullanma gücünü elinde bulunduran otoritelerin/yöneticilerin, yönetilenler tarafından eleştirilmesi, hakim dinsel, mezhepsel, cinsel ve siyasi argümanlara karşı muhalefet edebilme, örgütlenme ve demokratik tepkilerini gösterme, düşünce özgürlüğü kapsamında yeni fikirler ortaya atma ancak ifade hürriyeti ile mümkündür.

İfade özgürlüğünün sınırlandırıldığı ya da tamamen ortadan kaldırıldığı toplumlarda birey ve mensubu olduğu toplum tek tipleştirilmeye çalışılmakta, farklı fikir ve düşüncelerin ortaya çıkması engellenmekte, otoriter/totaliter ve faşist rejimlerin ortaya çıkmasına sebep olmakta, demokratik düzen ortadan kaldırılmaktadır. Düşünce ve ifade özgürlüğünün kullanılması/kullandırılmaması, bir devletin demokratik değerlerle yönetilip yönetilmediğinin temel ölçütü olarak kabul edilmektedir.

2. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Hakkı

Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı; gerçek veya tüzel kişilerin ekonomik, sosyal, siyasal, dinsel veya başka bir konu hakkında halkı aydınlatmak, tepkilerini ortaya koymak, eleştirmek veya belirli taleplerde bulunmak amacıyla açık veya kapalı yer toplantıları veya gösteri yürüyüşleri düzenleme olarak tanımlanmaktadır.

Toplantı gösteri yürüyüşü hakkı ifade özgürlüğünün kullanış biçimlerinden biridir. Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı ile yurttaşların; barışçıl bir şekilde eleştirilerini yapabilmeleri, öneri ve isteklerini dile getirebilmeleri, örgütlenme olanaklarına sahip olabilmeleri ve kamuoyu oluşturup otoritelerin dikkatini çekebilmeleri hedeflenmektedir.

İfade hürriyeti ve onun kullanma biçimlerinden biri olan toplantı gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına getirilen kısıtlamalar; o ülkede demokrasinin standardını, çoğulculuk ilkesine saygıyı, muhalefet odaklarına karşı toleransı, iktisadi, siyasi ve medeni haklarını kullanıp kullanmadığıyla doğrudan bağlantılıdır. Yani AİHM’nin deyimiyle “ifade özgürlüğü, demokratik toplumun vazgeçilmez unsurudur”.   

İfade özgürlüğü ve onun kullanma biçimlerinden biri olan toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı diğer temel hak ve hürriyetlerle doğrudan bağlantılıdır. Pozitif hukuk normları ile idari ve yargısal faaliyetler ilgili hakkın kullanılmasını sınırlandırma veya engel olma; aynı zamanda örgütlenme özgürlüğü, siyasal ve sosyal faaliyetlere katılma hakkı, mülkiyet hakkı, seçme ve seçilme hakkı gibi diğer temel hak ve hürriyetlerinde engellenmesi veya sınırlandırılması sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle toplantı gösteri yürüyüşü hakkının özgürce ve sınırlandırılmadan kullanılması, diğer temel hak ve özgürlüklerin de yurttaşlarca etkili bir şekilde devlet koruması altına alınması anlamına gelmektedir. Hakkın kullanılmasına yönelik getirilen sınırlamalar, demokratik toplum düzeninin devamlılığı, ölçülülük ilkesine uygun ve hakkın özünü ortadan kaldıracak derecede olmamalıdır.

3. Seçme ve Seçilme Hakkı

Seçme ve seçilme hakkı, kişiye devlet yönetiminde yer alacak kimseleri seçebilme imkânı ile birlikte, kişinin kendisinin devlet yönetimine seçilebilmesini mümkün kılan, böylelikle kişinin devlet yönetimine iştirakini sağlayan, siyasal nitelikteki iki ayrı hakkı ifade etmektedir.

Seçim, seçme ve seçilme hakkı da dâhil olmak üzere çok boyutlu bir niteliği haizdir. Demokratik seçimler en kısa ifade ile özgür ve adil seçimler olarak tanımlanabilir. Devlet, kişiler ve siyasi partiler demokratik seçimlerin tesisi bakımından farklı yükümlülüklere tabidirler. Seçimlerin demokratik (ya da özgür ve adil) bir nitelik kazanabilmesi için taşıması gereken şartlar, yalnızca oy hakkının demokratik ilkeleri ile sınırlı değildir. Bunun yanında, seçme ve seçilme hakkına doğrudan ya da dolaylı olarak etki eden hak ve özgürlüklerin tanınması ve güvence altına alınması da gerekir.

TÜRKİYE HUKUKUNDA DÜŞÜNCE VE İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ, TOPLANTI GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ HAKKI, SEÇME VE SEÇİLME HAKKINA İLİŞKİN MEVZUAT

Pozitif hukuk bakımından Türkiye’de uygulanan kurallar sadece ülkesel bazda kabul edilen yasalar olmayıp, aynı zamanda usulüne göre kabul edilmiş temel hak ve hürriyetleri konu edinen uluslar arası sözleşmeler de kanun hükmünde hatta üstünde kabul edilmektedir. Bu açıdan normatif hukuku değerlendirirken, özellikle Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin taraf olmuş olduğu sözleşmelerden, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ile yargı yetkisini kabul etmiş olduğu İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İçtihatları da göz önünde bulundurulmalıdır.

1982 Anayasası’nın     “Milletlerarası andlaşmaları uygun bulma” başlıklı Madde 90/4. Maddesi “Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. (Ek cümle: 7/5/2004-5170/7 md.) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası antlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır.” Demekle normlar hiyerarşisinde uluslararası sözleşmelerin üst norm olarak kabul edileceğini belirtmiştir.

1-Düşünce ve İfade Özgürlüğü Konusunda Temel Yasal Mevzuat

İfade özgürlüğü; demokratik toplumun gereği ve temel insan haklarından biridir. Anayasa’nın 25 ve 26 maddeleri ile Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 9 ve 10. maddelerinin yanı sıra Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesinin 19. maddesi de ifade özgürlüğünü koruma altına almaktadır.

1982 Anayasa’sının “Düşünce ve kanaat hürriyeti” hürriyeti başlıklı 25. Maddesi “Herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir. Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düşünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz.” Düşünce ve ifade özgürlüğünü düzenlemiş devamı “Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti” başlıklı 26. Maddesiyle“Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet resmî makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine bağlanmasına engel değildir.” Demiştir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin “İfade özgürlüğü” başlıklı 10. Maddesi“Herkes görüşlerini açıklama ve anlatım özgürlüğüne sahiptir. Bu hak, kanaat özgürlüğü ile  kamu otoritelerinin müdahalesi ve ülke sınırları söz konusu olmaksızın haber veya fikir almak ve vermek özgürlüğünü de içerir. Bu madde, devletlerin radyo, televizyon ve sinema işletmelerini bir izin rejimine bağlı tutmalarına engel değildir.” Demekle düşünce ve ifade özgürlüğü koruma altına alınmıştır.

2-Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı Temel Yasal Mevzuat

Toplantı ve gösteri hakkı; ifade özgürlüğünün toplu kullanımı ve özgün bir biçimi olarak; demokratik toplum düzeninin, çoğulcu siyasal yaşamın gereği olarak, Anayasanın 34. Maddesi ile AİHS 11. Maddesi ile korunan temel hak ve özgürlükler arasındadır. 

1982 Anayasası’nın “Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı” başlıklı 34. Maddesi “Herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir.” Demekte, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin “Toplantı Ve Dernek Kurma Özgürlüğü” başlıklı 11. Maddesi “Herkes asayişi bozmayan toplantılar yapmak, dernek kurmak, ayrıca çıkarlarını korumak için başkalarıyla birlikte sendikalar kurmak ve sendikalara katılmak haklarına sahiptir.” Düzenlemesini getirmiştir.

Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına uygulanacak şekil, şart ve usuller ile gerçek ve tüzelkişilerin düzenleyecekleri toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin yerini, zamanını, usul ve şartlarını, düzenleme kurulunun görev ve sorumluluklarını, yetkili merciin yasaklama ve erteleme hallerini, güvenlik kuvvetlerinin görev ve yetkileri ile yasakları ve ceza hükümleri ise 2911 sayılı Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu ile düzenlenmiştir.

2911 Sayılı Kanundaki usul ve esaslar; mülki/idare amirleri ve emrindeki kolluk kuvvetleri tarafından dar olarak yorumlanmakta, hakkın özünü ortadan kaldıracak pratiklere uygulama ve müdahaleler ve yargı mercilerinin özgürlükleri daraltıcı yorumlarıyla oluşturulan içtihatlarla, hakkın özü ortadan kaldırılmaktadır. İş bu nedenle esas olarak aldığımız anayasa, uluslararası sözleşmeler ile Anayasa Mahkemesi ile İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi’nin içtihatları göz önünde bulundurularak uygulama yapılmalıdır.

3-Seçme ve Seçilme Hakkı Temel Yasal Mevzuat

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi 21. Madde, 16 Aralık 1966 tarihinde kabul edilen Birleşmiş Milletler Medenî ve Siyasî Haklar Sözleşmesi  25. Madde ve AİHSEk 1 Nolu Protokulün 3. Maddesi herkesin adil, demokratik ve dürüst seçimler aracılığı ile ülke yönetimine katılma hakkından bahsetmiştir. Hatta öyleki seçme ve seçilme hakkına AİHS içindeki tek siyasi hak olarak yer verilmiştir.

Bu rapora konu olan 19/08/2019 tarihinde İçişleri Bakanlığı kararnamesi ile Diyarbakır, Mardin ve Van Büyükşehir Belediyesine kayyum atanarak seçilmiş belediye başkanlarının görevden uzaklaştırılması, yerine Bakanlık tarafından belirlenen kayyumların getirilmesi, belediye meclisinin toplanmayarak fiilen feshedilmiş olması, yukarıda izah ettiğimiz mevzuat hükümlerinden de anlaşılacağı üzere OHAL döneminde 15/08/2016 tarihli 674 Sayılı KHK’ nın 38. Maddesi ile getirilen hükümlere dayanmaktadır. Gerek bu hükümlerin bir olağanüstü dönem KHK’ sı ile getirilmiş olması gerekse de kanunun bu hükümler getirilmeden önceki halinde belirtilen meclis içinden geçici bir başkan ve vekilinin seçilebileceğine yönelik hükmün işlevsiz kılınması seçme ve seçilme hakkının etkin ve etkili kullanılmasını dolayısıyla bu hakkın özünü olumsuz şekilde etkilemiştir.

DÜŞÜNCE VE İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ, TOPLANTI VE GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ HAKKI,

SEÇME VE SEÇİLME HAKKINA İLİŞKİN

ANAYASA MAHKEMESİ VE AİHM İÇTİHATLARI IŞIĞINDA GENEL DEĞERLENDİRME

1- Düşünce ve İfade Özgürlüğü Bakımından

AİHM ifade özgürlüğüne müdahale için, müdahalenin kanunla öngörülmesi, meşru amacın varlığı, demokratik toplumda gereklilik şartlarının muhakkak oluşması gerektiğini açıkça bütün kararlarında belirtmiştir.

AİHM, ifade özgürlüğünün demokratik bir toplumun temel değerlerinden biri olduğunu hatırlatmaktadır. 10. maddenin 2. paragrafı uyarınca bu, sadece kabul gören ya da zararsız veya kayıtsızlık içeren " bilgiler " veya " fikirler " için değil, aynı zamanda Devlet'i ya da halkın bir kesimini kırıcı, şok edici veya rahatsız edici olanlar için de geçerlidir. Bunlar, bir "demokratik toplumun" olmazsa olmaz çoğulculuk, hoşgörü ve her türlü düşünceye açıklık anlayışının gerekleridir. 10. maddede belirtilen şekilde bu özgürlük, ancak harfiyen uyulması gereken ve ikna edici bir şekilde tespit edilmesi gereken bazı istisnalara tabidir. AİHM, daha sonra 10. maddenin 2. paragrafında belirtilen anlamda "zaruri" sıfatının "acil bir sosyal ihtiyaç" anlamına geldiğini hatırlatmaktadır. Sözleşmeci Devletler anılan ihtiyacın mevcut olup olmadığının değerlendirilmesi konusunda belli bir takdir yetkisine sahiptir, ancak bağımsız bir mahkeme tarafından verilenler de dahil olmak üzere, tabi olduğu yasama ve kararları kapsayacak şekilde Avrupa denetimi ile iç içe olmalıdır. Gerçekten de, AİHS'nin 10. maddesinin 2. paragrafı, ifade özgürlüğünün büyük önem taşıdığı siyasi konuşmalar veya tartışmalara ilişkin ya da kamu çıkarları alanında sınırlamayı oldukça dar bir alanda tutmaktadır. İfade özgürlüğü siyasi partiler ve aktif mensupları için çok daha değerli olup, bir siyaset adamının ifade özgürlüğüne bir müdahale söz konusu olduğunda, özellikle bu kişi muhalefet partisinin mensubu ise, AİHM'nin bunu daha sıkı denetlemesi gerekir. Ayrıca, izin verilebilir eleştirilerin sınırları, hükümet ile ilgili olduğunda, sade vatandaşlar veya siyasetçilere kıyasla daha geniş tutulmalıdır.

Özellikle AİHM Faruk Temel/Türkiye davasında “Bu bağlamda AİHM, Hükümetin, egemen konumu itibarıyla, özellikle muhaliflerinin haksız saldırı ve eleştirilerine farklı yollardan cevap verme imkânı olduğu durumlarda, ceza yolunu belli sınırlar çerçevesinde kullanması gerektiğini” hatırlatmaktadır. (Gerçekten de, demokratik bir Devlet'in yetkilileri, özellikle mevcut davadaki açıklamada olduğu gibi Kürt sorunu, Irak savaşı, Türkiye'deki cezaevlerinin ve Abdullah Öcalan da dahil tutukluların durumu ile ilgili bir eleştiriyi hoşgörü ile karşılamalıdır. AİHM, üstelik kabul edilebilir eleştiri sınırlarının hükümet için sade vatandaşa kıyasla daha geniş tutulması gerektiğini hatırlatmaktadır, diyerek benzer davamızda olduğu üzere siyasetçilerin ifade özgürlüğünün daha geniş tutulması gerektiğine karar vermiştir.

2-Toplantı Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı Bakımından

2911 Sayılı Yasanın toplantı ve gösterilerin düzenlenmesine ilişkin getirdiği şekli koşulların, toplantı ve gösteri hakkının özünü ortadan kaldıracak şekilde yorumlanması mümkün değildir. AYM kararları ve AİHM içtihatlarında 2911  Sayılı  Yasanın bu neviden hükümleriyle ilgili aynı yorum esasları benimsenmiştir.

AİHM içtihatlarında, devletlerin yasayla toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkını idari açıdan bazı düzenlemelere tabi tutabileceği kabul edilmektedir. Ancak, bu düzenlemelerin hiç birinin toplantı ve gösteri hakkının kullanılmasını ortadan kaldıracak şekilde uygulanamayacağı kabul edilmektedir.

AİHM’e göre, şiddet içermeyen barışçıl gösterilerin tam bir özgürlükten yararlanarak gerçekleştirilmesi esastır. Bir toplantı ve gösteri yürüyüşünün yasadışı olması veya yasalara aykırı olarak düzenlenmesi tek başına toplantı veya yürüyüşü hakkına müdahaleyi haklı kılmaz.

“AİHM, bildirim yapılmadığı takdirde, gösterinin kanun dışı olacağına kanaat getirmektedir. Başvuran da buna itiraz etmemektedir. Ancak AİHM, kanundışı bir durumun toplantı özgürlüğünün ihlal edilmesini haklı göstermeyeceğini hatırlatmaktadır. (Cisse-Fransa, no: 51346/99).

Anayasa Mahkemesi, 25.03.2015 tarih ve 2013/2394 başvuru nolu Osman Erbil kararında; 2911 s. Yasanın 10. Maddesine uygun bildirim şartı yerine getirilmemesinin tek başına barışçıl gösteri hakkının sınırlanmasına gerekçe olmayacağı belirtilmiştir; “52. Anayasa'nın 34. maddesinde herkesin ‘önceden izin almaksızın’ barışçıl toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı güvence altına alınmıştır. Bu çerçevede 2911 sayılı Kanun'un 10. maddesinde toplantı ve gösteri yürüyüşleri için bildirim usulü kabul edilmiştir. Toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin izin veya bildirim usulüne bağlanması, bu usullerin amacının, her türlü toplantı, yürüyüş veya diğer gösterilerin düzgün bir şekilde yapılmasını güvence altına almak için yetkililere makul ve uygun tedbir alma imkanı sağlamak olduğu sürece, genel olarak hakkın özüne dokunmaz. Bu kapsamda, izin ve bildirim usullerinin uygulanması toplanma hakkının etkin kullanılması imkânını sağlamak içindir. Derhal tepki verilmesinin haklı olduğu özel durumlarda ve protesto barışçıl yöntemlerle yapıldığında, bu tür bir eylemin, sadece bildirim yükümlülüğünün yerine getirilmediği gerekçesiyle dağıtılması barışçıl toplantı hakkına ölçüsüz bir sınırlama olarak değerlendirilmelidir (bkz. Bukta ve diğerleri/Macaristan, § 36; Oya Ataman, §§ 38-39, Balçık ve diğerleri/Türkiye, B.No: 25/02, 26/2/2008, § 49, Samüt Karabulut/Türkiye, B.No: 16999/01, 27/1/2009, §§ 34-35).”

Bu içtihatlar ışığında, kolluk güçleri yahut mülki amirlerin yasaklamaları, yasa dışı ilan etmeleri, dağılın uyarısı yapmalarının barışçıl bir toplantı veya gösteriyi suç haline getirmeye yetmediği gibi, bu tür müdahalelerin AY 34 ve AİHS 11. Madde ihlali olduğu dikkate alınmalıdır. Sonuç olarak;

- Toplantı ve gösteri özgürlüğü, demokratik bir toplumda hem siyasi iktidarın kamuoyu tarafından bir denetlenme şeklidir. Hem de yurttaşların, derneklerin, siyasi kurumların kendi düşüncelerini kamuoyuyla ses getirecek şekilde paylaşarak, baskı gücü oluşturma yoluyla demokratik siyasal yaşama bir katılma biçimidir.

- Toplantı ve gösteride dile getirilen görüşlerin belli kesimlerde tepkiye neden olması, engelleme veya soruşturulmasına, kamu davası açılmasına gerekçe olamaz.

-Toplantı veya gösterinin, trafiği engellemesi yahut belirli ölçüde karışıklığa yol açması, sınırlandırılmasına gerekçe olamaz.

- Toplantı ve gösteri şekil olarak sınırlandırılmamıştır. Miting, yürüyüş, oturma eylemi, işgal, insan zinciri, vb. çok çeşitli şekillerde yapılabilir.

- Mekan sınırı yoktur. Gösteriyi düzenleyenler, eylemlerinin etkili olması için gösteri yerini belirleme özgürlüğüne de sahiptir.

- Gösteriye katılanların bir kısmının şiddete başvurmuş olması yahut şiddet çağrısı yapması gösterinin bütününü yasaya aykırı hale getirmediği gibi, şiddete katılmamış olan göstericilerin cezalandırılmasının gerekçesi de olamaz.

3-Seçme ve Seçilme Hakkı Bakımından

            Serbest ve demokratik seçim hakkı, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne (“Sözleşme”) Ek 1 No.lu Protokol’ün 3. maddesi ile güvence altına alınmaktadır. Avrupa’da serbest seçim hakkının korunması büyük önem arz etmektedir; zira söz konusu hak Mahkeme için “gerçekten demokratik siyasal bir rejimin temel ilkelerinden biridir”. Mahkeme “aktif” ve “pasif” seçim hakkı, yani seçime oy kullanarak katılma hakkı ile seçimlerde aday olma hakkı arasında ayrıma gitmektedir. Nitekim AİHS Ek 1 Nolu Protokulün 3. Maddesinde“Yüksek sözleşen Taraflar yasama organının seçiminde halkın, kanaatinin özgürce açıklanmasını sağlayacak koşullar içinde, makûl aralıklarla, gizli oyla serbest seçimler yapmayı taahhüt ederler.” Denilmiştir.

Sözleşmenin “Serbest seçim hakkı” nı düzenleyen bu maddesi, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi tarafından ilk kez Mathieu Mohin ve Clerfayt Belçika’ ya karşı davasında yorumlanmış, oy hakkının ölçütleri bu kararda belirlenmiş ve İHAM daha sonra baktığı davalarda esas olarak bu karara göndermede bulunmuştur. Mahkeme kararda şöyle demektedir: “Sözleşme’nin Başlangıç’ına göre, temel insan hakları ve özgürlükleri en iyi şekilde, ‘etkili bir siyasal demokrasi’ tarafından korunabilir. Birinci Protokolün 3. maddesi, demokrasinin karakteristik bir prensibini içerdiğinden, bu madde Sözleşme sisteminde birincil bir öneme sahiptir.” Diyerek etkili siyasal demokrasi kavramını tartışmıştır.

Ek 1 Nolu Protokol’ ün 3 maddesi, Sözleşme sisteminde vatandaşlar lehine tanınmış tek siyasi hak olma özelliğine sahiptir. Bu güvence, temel hakların korunması ile demokrasi arasındaki sıkı ilişkinin açık bir örneği olarak büyük öneme sahiptir. Böylelikle Sözleşme’nin Başlangıç’ında zikredilen demokrasi ile de doğrudan bir bağlantı kurulmuş olmaktadır.

Birleşmiş Milletler Genel Kurulunca 10 Aralık 1948 tarihinde kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 21. Maddesinde; “Herkes, doğrudan ya da özgürce seçilmiş temsilcileri aracılığı ile ülkesinin yönetimine katılma hakkına sahiptir. Herkes, ülkesinin kamu hizmetlerine eşit olarak girme hakkına sahiptir. Halkın iradesi kamu otoritesinin temelidir; bu irade gizli ya da serbestliği sağlayacak benzeri yöntemlerle genel ve eşit oy ilkesine uyularak yapılacak olan dönemsel ve dürüst seçimlerle belirir.” Denilmektedir.

BM Genel Kurulunca 16 Aralık 1966 tarihinde kabul edilen ve Türkiye’ nin 15/08/2000 yılında imzaladığı Birleşmiş Milletler Medenî ve Siyasî Haklar Sözleşmesi 25. Maddesinde“Her yurttaş 2. maddede (Her devlet, kendi ülkesinde bulunan ve kendi yetkisine tabi herkese ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da herhangi başka türlü fikir, ulusal veya toplumsal köken, servet, soy gibi durumlara dayanan hiçbir ayırım yapmaksızın) belirtilen ayrımlar ve makul olmayan kısıtlamalar yapılmaksızın: Doğrudan doğruya kendisi yahut serbestçe seçilmiş temsilcileri aracılığıyla kamu yönetimine katılma, Genel ve eşit oya dayalı ve seçmenlerin özgür iradesinin ifadesini sağlayacak gizli oyla yapılan gerçek periyodik seçimlerde oy verme ve seçilme; Genel eşitlik şartları içinde, ülkesinin kamu hizmetlerine girme hak ve imkanına sahiptir.” Denilmiştir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, gerek AİHS gerekse de uluslararası diğer metinler ve bazı kriterler ışığında seçme ve seçilme hakkının ihal edildiğine ilişkin sayısız karar vermiştir.

Nitekim AİHM Lykourezos/Yunanistan davasında milletvekilliği ile bağdaşmayan bir görevden dolayı, milletvekilliği sıfatının sona erdirilmesi konusunu ele almıştır. Anayasa 57. Maddesine göre milletvekili iken başka işte çalışması(avukatlık yapması)) sebebiyle, Yüksek mahkemece başvurucunun milletvekilliği sıfatının sona erdiğine karar vermiştir. Bunun üzerine başvurucu, milletvekilliğinin sona erdirilmesi kararının seçilme hakkına ve seçtikleri adayı seçim döneminin sonuna kadar görevde görmek istemeleri yönündeki seçmen iradesine aykırılık oluşturduğunu ileri sürerek AİHM’e başvurmuştur. Mahkeme başvurucunun hukuka uygun şekilde seçildiğini, yani seçimin Anayasaya ve seçim hukuku sistemine uygun şekilde gerçekleştiğini tespit etmiştir, devamında “Seçimlerin yapıldığı esnada ne seçmenler ne de seçilenler, bir milletvekilinin seçildikten sonra milletvekilliği yanında aynı zamanda eski mesleğini sürdürmeye devam etmesinin milletvekilliğiyle bağdaşmadığını bilmemektedir. Mahkeme, tartışma konusu bağdaşmazlığa ilişkin düzenlemenin parlamento seçimlerinden önce 2000 yılında geçerli olduğu yönündeki hükümetin itirazını ikna edici bulmamıştır. Yasama döneminin başlamasından önce bir mesleğin icrasından dolayı milletvekilliğinin sona erdirilmesi hem başvurucu hem de seçmenler açısından şaşırtıcı olmuştur. Bu nedenler serbest seçim hakkı ihlal edilmiştir” Demiştir. Ek 1 Protokol 3. maddenin sağladığı güvence içi boş bir güvence olsaydı, seçimlerde aday olanlar ve seçmenler, her zaman keyfi olarak haklarından yoksun bırakılabilirdi. Bu açıklamalar altında Mahkeme, Yunan Yüksek Mahkemesi’nin sonradan yürürlüğe sokulan Yunan Anayasası’nın 57. maddesine göre karar verdiğini, oysa başvurucunun seçildiği dönem dikkate alındığında seçilmesinin hukuka uygun olduğunu belirtmiştir. Yunan Yüksek Mahkemesi, başvurucunun seçimini iptal etmek suretiyle başvurucuyu Parlamento’da temsilci olarak görmek isteyen seçmen iradesini yok saymıştır. Bu halkın temsilcilerinin seçimindeki doğruluk ve güven ilkesine aykırılık oluşturur. Hükümet, demokratik düzeni korumak üzere hemen yürürlüğe soktuğu katı bağdaşmazlık düzenlemesi konusunda ikna edici sebepler gösterememiştir. Sonuç olarak, serbest seçim hakkının ihlal edildiğine ilişkin söz konusu karar verilmiştir.

Gerek2002 tarihli Selim Sadak ve Diğerleri/Türkiye davası, gerek Nisan 2007 tarihli Kavakçı/Türkiye, Sılay/Türkiye ve Ilıcak/Türkiye davasında AİHM, Türkiye’ deki seçim sistemi ve mevzuatının eksikliklerini değerlendirmiş ve hukuka aykırı olan uygulamaların kaldırılması gerektiği vurgulayarak, bu minvalde başvurucuların seçme ve seçilme hakkının, AİHS’ teki karşılığı ile serbest seçim hakkın ihlal edildiği tespitini yapmıştır.

19/08/2019-23/08/2019 TARİHLERİ ARASINDA DİYARBAKIR İLİ GENELİNDE YAŞANAN

DÜŞÜNCE VE İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ, TOPLANTI VE GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ HAKKI,

SEÇME VE SEÇİLME HAKKINA İLİŞKİN HAK İHLALLERİ

1. 19/08/2019 tarihinde,Diyarbakır Barosu tarafından hazırlanan bu raporda spesifik olarak 19/08/2019 tarihinde İçişleri Bakanlığı kararnamesi ile Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı Selçuk MIZRAKLI, Mardin Büyükşehir Belediye Başkanı AHMET TÜRK ve Van Büyükşehir Belediye Başkanı Bedia ÖZGÖKÇE ERTAN’ ın görevden uzaklaştırılıp yerlerine Diyarbakır Büyükşehir Belediyesine Diyarbakır Valisi Hasan Basri GÜZELOĞLU, Mardin Büyükşehir Belediyesine Mardin Valisi Mustafa YAMAN, Van Büyükşehir Belediyesine Van Valisi Mehmet Emin BİLMEZ  görevlendirilmiştir. Söz konusu İçişleri Bakanlığı kararı kamuoyu ile paylaşılmamış olup sadece basın açıklaması yapılmıştır. Söz konusu görevden uzaklaştırma ve yeni görevlendirme yapılmasına dayanak olduğu belirtilen yasa maddelerinde(Anayasa 127 ve 5393 Sayılı Belediye Kanunun 45, 46 ve 47. maddeleri) belirtilen yöntemlere aykırı işlem tesis edilmiştir. Nitekim yukarıda da detaylı olarak izah ettiğimiz üzere 5393 sayılı Kanun’ un 45. maddesine göre yeni görev yapacak belediye başkanının, belediye meclisince seçilmesi gerekirken, bu usul ve yasaya uyulmayarak Bakanlık tarafından görevlendirme gerçekleştirilmiştir.
2. Söz konusu Bakanlık açıklamasından anlaşıldığı üzere, görevden uzaklaştırılan seçilmiş belediye başkanları için gerekçe olarak gösterilen soruşturma dosyası içeriklerinin hukuk dışı ve keyfi olduğu, bu dosyaların pek çoğunun seçimden önceki tarihlere ilişkin olduğu, seçilmiş belediye başkanlarının görev sırasında çekilmiş bazı video ve görüntülerinin hükümete yakın basın-yayın kuruluşları tarafından manipüle edildiği gözlemlenmiştir.

3. 19/08/2019 tarihindeDiyarbakır Büyükşehir Belediyesi’ ne sabah saat 6:00 sıralarında polis tarafından baskın düzenlenmiştir. Önce zırhlı araç ve çok sayıda polisle ablukaya alınan ve daha sonra kapıları kırılan belediye binalarında aramalar yapılmıştır.
4. 19/08/2019 tarihindesöz konusu kayyum atama işlemi nedeniyle seçme-seçilme hakkının ihlal edildiğini düşünen ve bunu ifade etmek isteyen yüzlerce yurttaş Halkların Demokratik Partisi(HDP) İl Binası ve Büyükşehir Belediyesi önünde toplanıp basın açıklaması ve yürüyüş yapmak istemiş ancak Emniyet görevlilerince engellenmiştir.
5.  19/08/2019 tarihindeDiyarbakır, Van ve Mardin başta olmak üzere 29 ilde, aralarında Halkların Demokratik Partisi (HDP) ve Demokratik Bölgeler Partisi(DBP) üye, yönetici ve belediye meclis üyeleri ile belediye çalışanlarının da olduğu 418 kişinin gözaltına alındığı İçişleri Bakanlığı tarafından açıklanmıştır.
6. 19/08/2019 tarihinde Diyarbakır’da 187 kişi hakkında yakalama kararı olduğu öğrenilmiştir.
7. 19/08/2019 tarihindekayyum atamasının ardından HDP il binası ve kentteki birçok nokta ablukaya alınmıştır.
8. 19/08/2019 tarihindeMezopotamya Ajansının Kürtçe servisi editörü Ziyan Karahan gözaltına alınmış, vekili aracılığı ile yaptığı açıklamada “Basın faaliyetlerinden dolayı gözaltına alındığım söylendi” demiştir.
9. 19/08/2019 tarihinde Basında yer alan haberlerden kayyum atanmasının ardından Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’nde görevli 29 memurun görevden uzaklaştırıldığı, 8 işçinin iş akidinin askıya alındığı, 2 danışmanın ise işine son verildiği öğrenilmiştir.
10. 19/08/19 tarihinde kayyum atamalarını protesto etmek için Diyarbakır’da yapılan eylemlere polis gaz bombası ve tazyikli su ile müdahale etmiş, gün boyu süren müdahaleler sonucu çok sayıda yurttaş yaralanmış ve göz altına alınmıştır. Bu sırada Diyarbakır Barosu avukatlarından Serhan Özdemir, müdahaleyi alkışlayarak protesto ettiği sırada polislerce gözaltına alınmak istenmiştir.
11. 19/08/19 tarihinde Diyarbakır’a gitmek isteyen Eğil İlçe Belediye Eş Başkanı Gülistan Ensarioğlu ile Silvan İlçe Belediye Eş Başkanı Naşide Toprak’ın kent merkezine girişi polis tarafından engellenmiştir.
12. 19/08/2019 tarihindeDiyarbakır’ ın, Urfa, Mardin, Elazığ ve Silvan girişlerinde araç kontrolleri sıklaştırılmış, akabinde kente girişler engellenmeye başlamıştır. Kontrol noktalarında askerlerin araçların kente girişine izin vermediği ve ana girişlerin dışındaki tüm ara yollara da askerlerin yerleştirildiği, engelleme nedeniyle karayollarında uzun araç kuyruklarının oluştuğu öğrenilmiştir.
13. 20/08/2019 tarihinde kayyum atamalarını protesto etmek için, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi önünde yapılmak istenen eyleme polis gaz bombası ve tazyikli su ile müdahale etti. Yurttaşların milletvekillerin bulunduğu noktaya girişlerine izin verilmemiştir. HDP Batman milletvekili Ayşe Acar Başaran polis şiddeti nedeniyle yaralanmış ve hastaneye kaldırılmıştır.
14. 20/08/2019 tarihinde HDP il binası önünde oturma eylemi yapmak isteyen DTK Eşbaşkanları Leyla Güven ve Berdan Öztürk, HDK Eş Sözcüsü Gülistan Kılıç Koçyiğit, HDP milletvekilleri Semra Güzel, Remziye Tosun ve Feleknas Uca ile yurttaşlar polislerce engellenmiştir. Grubun HDP binasından dışarı çıkmasına izin vermeyen polis, dışarı çıkmak isteyen milletvekillerine cop ve kalkanlarla saldırmıştır. Berdan Öztürk, Mehmet Aslan ve Leyla Güven, Feleknas Uca ve Saliha Aydeniz darbedilmiştir. HDP'nin Twitter hesabından yapılan paylaşımda polislerin saldırısı gözler önüne serilmiştir. HDP il binasının kapısını kapatan polisler, giriş ve çıkışlara izin vermemiştir.
15. 20/08/2019 tarihinde Yenişehir ilçesi Ofis semtinde gösterilere katıldığı belirtilen 4 kişi gözaltına alınmış, gözaltı sırasında polislerin  4 kişiye hakaret edip darp ettiği belirtilmiştir.
16. 20/08/2019 tarihinde HDP’nin yapacağı açıklama öncesinde Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’ne çıkan tüm yollar kapatılmış çok sayıda polis konumlandırılmış ve açıklama için kent dışından gelenlere de izin verilmemiştir.
17. 20/08/19 tarihinde HDP Diyarbakır il binası etrafındaki polis ablukasını protesto etmek için oturma eylemi yapanlara polis fiziksel şiddet kullanarak müdahale etmiş, müdahale sırasında HDP Hakkari milletvekili ve Demokratik Toplum Kongresi (DTK) Eş Başkanı Leyla Güven, HDP Diyarbakır milletvekili Semra Güzel ve HDP Muş milletvekili Gülistan Koçyiğit yaralanmıştır.
18. 20/08/19 tarihinde kayyum atamalarını protesto etmek için Mardin ve Diyarbakır’da yapılan eylemleri takip eden 6 gazeteci fiziksel şiddet kullanılarak gözaltına alınmıştır. Rojda Aydın, Nurcan Yalçın, Halime Parlak, Ahmet Kanbal ve Mehmet Şah Oruç Mardin’de, Yelda Özbek ise Diyarbakır’da gözaltına alınmıştır. Gözaltına alınan 6 gazetecinin götürüldükleri Terörle Mücadele Şubesi’nde zorla çıplak aramaya maruz kaldıkları belirtilmiştir.
19. 21/08/19 tarihinde, Diyarbakır’da protesto için eylem yapanlara polis biber gazı ve tazyikli su ile müdahale etmiş, müdahale sonucu 30’ dan fazla kişi gözaltına alınmıştır. Müdahale sırasında HDP milletvekillerinin de polisin fiziksel şiddetine maruz kaldığı ve HDP Diyarbakır milletvekili Remziye Tosun’un fenalık geçirdiği öğrenilmiştir. Ayrıca polisin eylemleri takip eden gazetecilere de müdahale edip onları gözaltına almakla tehdit ettiği öğrenilmiştir.
20. 21/08/19 tarihinde, Diyarbakır’da 20 Ağustos 2019 günü yapılan protesto eylemlerine yönelik polis müdahalesi sırasında gözaltına alınan 15 kişi polisteki ifade işlemlerinin ardından serbest bırakılmıştır.
21. 21/08/19 tarihinde Diyarbakır’da yapılan basın açıklamaları ve protesto eylemlerini takip ettiği sırada polis tarafından fiziksel şiddet kullanılarak 20/08/2019 tarihinde gözaltına alınan gazeteci Yelda Özbek, 21 Ağustos 2019 tarihinde sevk edildiği mahkeme tarafından adli kontrol şartıyla serbest bırakılmıştır.
22. 21/08/19 tarihinde, Diyarbakır’ın Kayapınar ilçesinde 31 Mart seçimlerinde HDP’den belediye meclisi üyesi olarak seçilen Adnan Akgül, hakkında ‘örgüt propagandası yapma’ iddiasıyla yürütülen soruşturma gerekçe gösterilerek görevden alındı. Adnan Akgül’ün yerine İçişleri Bakanlığı tarafından Kayapınar Kaymakamlığı’nda görevli bir memur atanmıştır.
23. 22/08/19tarihindekayyum atamalarıyla eş zamanlı olarak gözaltına alınan 85 kişi, 4 gün sonra adliyeye çıkarılmıştır. Savcılık ifadeleri alınan 40 kişi serbest bırakılırken, 1 kişi tutuklanmıştır. Diğer 44 kişi ise ifadeleri alınmadan tekrar Emniyet’e götürülmüştür. Savcılığın “Delillerin toplanmasındaki güçlük veya dosyanın kapsamlı olması” gerekçesiyle 44 kişi için gözaltı süresini 4 gün uzatma talebi kabul edilmiştir.
24. 23/08/2019 tarihinde Diyarbakır Tabipler Odası, Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) Diyarbakır Temsilciliği, Sağlık ve Sosyal Hizmetleri Emekçileri Sendikası (SES) Diyarbakır Şubesi ve Sosyal Hizmet Derneği (SHU-DER), gösterilere yapılan müdahalelere ve gözaltına alınanlara yönelik muamelelere ilişkin güvenlik güçleri tarafından uygulanan şiddetin “zor kullanma yetkisinin aşımı” olmadığı,  doğrudan “işkence” niteliğinde olduğuna dikkat çeken açıklamalarda bulunmuştur. Ayrıca gözaltında odalarda 8-9 kişi kalındığını, odalardaki havalandırmanın yetersiz olduğunu, gözaltındakilere su verilmediğini, sağlık kontrollerinin nezarethane içinde yapıldığını, İstanbul Protokolüne aykırı davranıldığını ifade etmişlerdir.
25. 23/08/2019 tarihinde sanatçı Pınar Aydınlar, tiyatro oyuncusu Levent Üzümcü ve Cihat Ekinci, yazar Fuat Önen ve Bilim Eğitim Estetik Kültür Sanat Araştırmaları Vakfı (BEKSAV) sanatçısı Canan Kaplan’ ın da aralarında bulunduğu bir kısım aydın “Üretimlerimiz ve açıklamalarımızla sokakta halkla birlikte olup, tarihsel sorumluluğumuzu yerine getirmeliyiz” şeklinde açıklamalarda bulunmuştur.
26. 23/08/2019 tarihinde Diyarbakır Barosu, “Tahir Elçi İnsan Hakları Kürsüsü" 190’ nıncı etkiliğinde Diyarbakır Adliyesi önünde bir araya gelen ve basın açıklaması yapan hukukçulara, HDP Siirt Milletvekili Meral Danış Beştaş, Diyarbakır Milletvekili Musa Farisoğulları ve görevden alınan Diyarbakır Büyükşehir Belediye Eşbaşkanı Adnan Selçuk Mızraklı’da katılmıştır. Kürsüde söz alan milletvekili ve belediye başkanları ile Baro Başkan Yardımcısı Av. Gazal Bayram KOLUMAN  kayyum atamalarını, gösteriler sırasında barışçıl protestolara şiddetli müdahaleleri ve yurttaşların gözaltına alınmasına ilişkin eleştirilerini ifade etmiştir.
27. 23/08/2019 tarihinde DİSK, KESK, TMOOB ve TTB öncülüğünde 78 kurum, kayyum atamalarına tepki göstermiş, yapılan ortak açıklamada, 19 Ağustos’ta Türkiye’de bir darbe yaşandı diyen kurumları, kayyumların gitmesi, halkın iradesinin kayıtsız şartsız tanınması için tüm demokrasi güçlerini mücadeleye çağırmıştır.
28. 23/08/2019 tarihinde Diyarbakır’da, gün içerisinde yapılan protesto eylemlerinin ardından yurttaşlar, akşam da ses çıkarma eylemleri ile kayyumları protesto etmiş, evlerinin balkon ve pencerelerine çıkan yurttaşlar, kayyumlara karşı tencere-tava ve balkon korkuluklarına vurarak ses çıkarmıştır.
29. 23/08/2019 tarihinde, Diyarbakır’daki gösterilerde polislerce darp edilerek gözaltına alınan Fırat Akdeniz, kaldırıldığı hastanede sağlık durumu ağır olmasına rağmen tekrar emniyete götürülmüştür. Sebahat Akdeniz, Samiye BAYRAM ise gözaltı sırasında ve TEM Şube Müdürlüğü binasında darp edildiklerini vekilleri aracılığı ile bildirmişlerdir.
30. 23/08/2019 tarihinde Diyarbakır Emniyet Müdürlüğü TEM Şubesi’nde gözaltı süreleri uzatılarak tutulan 53 kişi, maruz kaldıkları hak ihlallerini protesto etmek amacıyla açlık grevi eylemine başladı. Nezaret kapılarının kapalı tutulması nedeniyle hücrelerin havasız olması, lavabo ihtiyaçlarının karşılanmaması, içme suyu ihtiyaçlarının karşılanmaması nedeniyle tuvaletteki suyu içmeye zorlanmaları, görevlilerin kendilerine hakaret etmeleri, hastaların hastaneye sevk edilmemesi, temiz kıyafetlerin geç verilmesi gerekçeleriyle açlık grevi eylemi başlatmışlardır.

Özetle; tarafımızca yapılan araştırma ve incelemelerde yukarıda detayları verildiği üzere 19/08/2019 tarihinde seçilmiş belediye başkanlarının görevden uzaklaştırılmış, Türkiye geneli 418 kişinin gözaltında alınmış, 37 belediye çalışanı açığa alınmış, kayyum atamalarından sonra belediye meclisinin toplanmasına izin verilmemiş, 19/08/2019 ve 24/08/2019 tarihleri arasında Diyarbakır İli genelinde bildiri dağıtma, pankart asma, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme, basın açıklaması yapma gibi etkinlikler engellenmiş, şehir merkezinde bulunan bazı cadde ve sokaklar trafiğe kapatılmış, başka kentlerden gelip il merkezinde yapılacak toplantı gösteri ve yürüyüşlerine katılmak isteyenlerin kente girişleri engellenmiş, HDP İl ve İlçe binalarında milletvekilleri ve parti yöneticileri de dahil olmak üzere giriş-çıkışlara izin verilmemiş, kolluk kuvvetlerinin müdahaleleri sonrası onlarca yurttaş gözaltına alınmış ve işkence ve kötü muameleye maruz kalmıştır.

SONUÇ VE ÖNERİLER

1. 31 Mart 2019 günü yapılan yerel seçimler sonucunda 490.571 bin oy ile oyların %62,93’ ünü alarak Adnan Selçuk MIZRAKLI Diyarbakır, 208.854 bin oy ile oyların %56,24’ ünü alarak Ahmet TÜRK Mardin, 260.495 bin oy ile oyların %53,83’ ünü alarak Bedia ÖZGÖKÇE ERTAN Van Büyükşehir Belediyesine seçilmiştir. Henüz göreve başlayalı 4 ay olmuşken 19/08/2019 tarihinde İçişleri Bakanlığı kararnamesi ile Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı Selçuk MIZRAKLI, Mardin Büyükşehir Belediye Başkanı AHMET TÜRK ve Van Büyükşehir Belediye Başkanı Bedia ÖZGÖKÇE ERTAN’ ın görevden uzaklaştırılmalarına konu olan işlem mahiyeti, etki alanı ve sonuçları itibariyle, seçme ve seçilme hakkının açıkça ihlaline neden olmuştur.

Bu rapora konu olan 19/08/2019 tarihinde İçişleri Bakanlığı kararnamesi ile Diyarbakır, Mardin ve Van Büyükşehir Belediyesine kayyum atanarak seçilmiş belediye başkanlarının görevden uzaklaştırılması, yerine Bakanlık tarafından belirlenen kayyumların getirilmesi, belediye meclisinin toplanmayarak fiilen feshedilmiş olması, yukarıda izah ettiğimiz mevzuat hükümlerinden de anlaşılacağı üzere OHAL döneminde 15/08/2016 tarihli 674 Sayılı KHK’ nın 38. Maddesi ile getirilen hükümlere dayanmaktadır. Gerek bu hükümlerin bir olağanüstü dönem KHK’ sı ile getirilmiş olması gerekse de kanunun bu hükümler getirilmeden önceki halinde belirtilen belediye meclisi içinden geçici bir başkan ve vekilinin seçilebileceğine yönelik hükmün işlevsiz kılınması seçme ve seçilme hakkının etkin ve etkili kullanılmasını dolayısıyla bu hakkın özünü olumsuz şekilde etkilemiştir.

Nitekim İnsan Hakları Evrensel Bildirisi 21. Madde, 16 Aralık 1966 tarihinde kabul edilen Birleşmiş Milletler Medenî ve Siyasî Haklar Sözleşmesi  25. Madde ve AİHS Ek 1 Nolu Protokulün 3. Maddesi herkesin adil, demokratik ve dürüst seçimler aracılığı ile ülke yönetimine katılma hakkından bahsetmiştir. Hatta öyleki seçme ve seçilme hakkına AİHS içindeki tek siyasi hak olarak yer verilmiştir. AİHM Lykourezos/Yunanistan davasında mahkeme, Ek 1 Protokol 3. maddenin sağladığı güvence keyfi ve siyasi muamelelerin ortaya çıkmasını engellemek için düzenlendiğini vurgulamıştır.  AİHM kararına göre, Yunan Yüksek Mahkemesi, başvurucunun seçimini iptal etmek suretiyle başvurucuyu Parlamento’da temsilci olarak görmek isteyen seçmen iradesini yok saymıştır. Bu halkın temsilcilerinin seçimindeki doğruluk ve güven ilkesine aykırılık oluşturur. Sonuç olarak, serbest seçim hakkının ihlal edildiğine ilişkin söz konusu karar verilmiştir.

Ayrıca Bakanlık açıklamasından anlaşıldığı üzere, görevden uzaklaştırılan seçilmiş belediye başkanları için gerekçe olarak gösterilen soruşturma dosyası içeriklerinin hukuk dışı ve keyfi olduğu, bu dosyaların pek çoğunun seçimden önceki tarihlere ilişkin olduğu, seçilmiş belediye başkanlarının görev sırasında çekilmiş bazı video ve görüntülerinin hükümete yakın basın-yayın kuruluşları tarafından manipüle edildiği, kısıtlamada AİHM’ in serbest seçim hakkının kullanımına ilişkin ortaya konulan kriterlerine uyulmadığı, kararın gayri hukuki öğeler taşıdığı hususları birlikte değerlendirildiğinde söz konusu kararın geri alınması gerekliliği hukuken zorunludur.

2. Bu raporda toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı, düşünce ve ifade özgürlüğü ile paralel değerlendirilmiştir. Nitekim Anayasa Mahkemesine göre, Anayasanın 25. ve 26. maddelerinde düzenlenen ifade özgürlüğünün özel bir biçimi olan Anayasa m. 34’ te düzenlenen toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı, bireylerin ortak fikirlerini birlikte savunmak ve başkalarına duyurmak için bir araya gelebilme imkanını korumayı amaçlar. Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı çoğulcu demokrasilerin gelişmesinde elzem olan farklı düşüncelerin ortaya çıkması, korunması ve yayılmasını güvence altına almaktadır. Bu kapsamda, kendine özgü özerk işlevine ve uygulama alanına rağmen, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirilmelidir ve dolayısıyla ifade özgürlüğünün siyasi ve kamu yararını ilgilendiren konularda sınırlandırılmasının daha dar kapsamda olması, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının uygulamasında da gözetilmelidir. Aynı zamanda çoğulculuk, hoşgörü ve başkalarının düşünce ve inançlarına saygı duymak demokratik toplumun vazgeçilmez özelliklerinden biri olduğu gibi, muhalif fikirlerin, çoğunluğun fikirleri nazarında kışkırtıcı veya rahatsız edici olması durumunda dahi korunarak güvence altına alınması çoğulculuğun, açık fikirliliğin, hoşgörünün ve demokratik bir toplumun gerekliliğidir (AYM, 2013/2394 Osman Erbil başvurusu). Bu ilkelerde bakıldığında Diyarbakır’da gösteri ve yürüyüş hakkı ile bağlantılı olarak ifade özgürlüğünün kolektif bir şekilde kullanılması, özellikle muhalif kesimler açısından imkansız hale gelmiştir. Gösteri ve yürüyüşlere katılanlar, şiddete uğramanın yanı sıra, soruşturma ve kovuşturmaya uğramaları, tutuklanmaları ve cezalandırılmaları riski ile karşı karşıyadır.
3. Özellikle son yıllarda toplantı gösteri ve yürüyüşü hakkı kapsamında yapılan etkinliklerde yurttaşların yasadışı slogan atmayanların dahi eylemcilerden bir kısmının atmış olduğu sloganlar nedeniyle Terörle Mücadele Kanunu 7/2 maddesi gereğince örgüt propagandası suçunu işledikleri,  bir kısım yasadışı örgütün çeşitli internet siteleri veya basın yayın yoluyla toplumun geneline eylem çağrısında bulunduğu iddiasıyla birden fazla toplantı gösteri yürüyüşüne katılan yurttaşların birden fazla örgüt propagandası yaptığı, bunun da örgüt faaliyetlerindeki süreklilik ve yoğunluğu itibariyle, silahlı yasadışı örgüt üyeliği suçunu oluşturacağına ilişkin yargıtay kararları verilmiştir.

Yurttaşların kendi kişisel iradesi veya üyesi/sempatizanı olduğu yasal kurumlar tarafından yapılan çağrılar sonrası düzenlemiş/katılmış olduğu toplantı ve gösteri yürüyüşlerini, yasadışı örgütlerin tüm toplum kesimlerine yönelik genel ve soyut çağrılarının olduğundan bahisle örgüt üyeliği şeklinde cezalandırmak kabul edilebilir değildir. Yapılan her toplantı gösteri yürüyüşünü örgüt çağrısı yapıldığından dolayı TCK 220/6 maddesi bağlamında değerlendirip yurttaşların “örgüte üye olmamakla birlikte örgüt adına eylem ve faaliyetlerde bulunmasından dolayı örgüt üyeliğinden” suçundan cezalandırmak  toplantı gösteri yürüyüşü hakkı ve ifade özgürlüğü hakkını ağır ceza konusu haline getirmekte, yurttaşların toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkını kullanmaktan korkmalarına, caymalarına sebep olmaktadır. Yeri gelmişken Yargıtay Ceza Genel Kurulu’nun 04.03.2008 gün, 2007/9-282 E. ve 2008/44 K. sayılı kararında belirtildiği“Örgüt adına suç işlendiğinin söylenebilmesi için örgütün eylem çağrısının muhatabı belirsiz bir topluluğa değil, doğrudan doğruya fiili icra edecek kişiye yöneltilmiş olması gerekir.” tespitinin bu şekilde göz ardı edilmesi hukuka aykırı yargı kararlarının verilmesine sebep olmaktadır.

4. Diyarbakır’daki emniyet birimlerinin rutin uygulaması; “yaptığınız kanuna aykırıdır, dağılın, aksi taktirde müdahale edeceğiz” şekildeki anonsun üç defa tekrarlanmasından sonra polis müdahalesi yaşanmaktadır. Ancak anonsta gösteri veya yürüyüşün hangi gerekçe ile “kanunsuz” olduğu konusunda bir ihtar ya da açıklama yapılmamaktadır. Mahkemelerin uygulaması ise polisin tutumu benzerlik ve paralellik taşımaktadır. Şayet uyarı yapılmış ve kalabalık ona rağmen dağılmamış ise suçun unsurlarının oluştuğundan bahisle hüküm kurulmaktadır. Bu tür soruşturma veya davalar, TCK 314. Maddede belirtilen “örgüt üyeliği” veya TMK 7/2. Maddedeki “örgüt propagandası” davalarıyla görülen ikiz davalar olduğundan çoğunlukla ağır ceza mahkemelerinde görülmektedir. Polisin, bildirim şartına uyulmadığı gerekçesiyle yaptığı uyarı ve hemen ardından gelen orantısız müdahaleler; İHAM’ın Oya Ataman/Türkiye kararında ortaya koyulan “önceden haber verme gerekliliği yerine getirilmemiş olsa bile, eğer toplantı barışçıl bir şekilde yapılmakta ise, kolluğun kuvvet kullanması, hakkın ihlalidir” şeklindeki temel prensibi uygulamada hiçbir zaman dikkate alınmamaktadır.
5. 2911 sayılı yasanın dar ve katı yorumlanması toplanma ve gösteri hakkını neredeyse tümüyle ortadan kaldırmaktadır. Yasanın 10. Maddesindeki önceden izin alma koşulu, 22. Ve 23. Maddelerdeki kısıtlamalar, hakkın özünü tümden ortadan kaldırmaktadır. Polisin gösterinin bildirim usulüne uyulmadan yapıldığı uyarısı ile gösterinin barışçıl karakterine bakılmaksızın yasaya aykırılık sebebiyle gösterileri derhal ve orantısız kuvvetle dağıtması yanlış olduğu gibi, bu tutum aynı zamanda bildirim usulünün koruduğu hukuki yarar ile de bağdaşmamaktadır. Anayasa'nın 34. maddesinde herkesin "önceden izin almaksızın" barışçıl toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı güvence altına alınmıştır. Bu çerçevede 2911 sayılı Kanun'un 10. maddesinde toplantı ve gösteri yürüyüşleri için bildirim usulü kabul edilmiştir. Toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin izin veya bildirim usulüne bağlanması, bu usullerin amacının, her türlü toplantı, yürüyüş veya diğer gösterilerin düzgün bir şekilde yapılmasını güvence altına almak için yetkililere makul ve uygun tedbir alma imkanı sağlamak olduğu sürece, genel olarak hakkın özüne dokunulmamalıdır. Bu kapsamda, izin ve bildirim usullerinin uygulanması toplanma hakkının etkin kullanılması imkânını sağlamak içindir. Derhal tepki verilmesinin haklı olduğu özel durumlarda ve protesto barışçıl yöntemlerle yapıldığında, bu tür bir eylemin, sadece bildirim yükümlülüğünün yerine getirilmediği gerekçesiyle dağıtılması barışçıl toplantı hakkına ölçüsüz bir sınırlama olarak değerlendirilmelidir (bkz. Bukta ve diğerleri/Macaristan, § 36; Oya Ataman, §§ 38-39, Balçık ve diğerleri/Türkiye, B.No: 25/02, 26/2/2008, § 49, Samüt Karabulut/Türkiye, B.No: 16999/01, 27/1/2009, §§ 34-35)
6. Anayasa'nın 34. maddesinin ikinci fıkrası kapsamında kamu otoritelerinin toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkının sınırlandırılmasında belirli bir takdir marjına sahip olduklarından kuşku yoktur. Ancak bu uygulamada bu takdir payının, Anayasa'nın 13. maddesi uyarınca "Anayasa'nın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine" aykırı olarak kullanılmadığı, daha çok hakkı sınırlayan ve özünü ortadan kaldıran bir yorum ve uygulamaya gittiği gözlenmiştir. Halbuki Anayasa Mahkemesi; toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkına ilişkin iddiaları incelerken, ilgili kamu otoritelerinin takdir payını makul, dikkatli ve iyiniyet çerçevesinde kullanıp kullanmadıklarını da değerlendirmektir. Ayrıca şikâyete konu müdahaleyi bir bütün olarak inceleyip meşru amacın gerçekleşmesine yönelik olarak müdahalenin, amacın gerçekleştirilmesi için ölçülü olup olmadığını ve müdahale gerekçelerinin "ilgili ve yeterli" olup olmadığını da incelemektedir. Bu kriterlerden bakıldığında yerel uygulama; keyfi, AYM içtihatlarıyla uyumsuz, formel ve son derece serttir. 
7. Ulusal ve uluslararası yasal mevzuat ile Türkiye’nin ulusal yüksek mahkemeleri ile yargı yetkisini kabul etmiş olduğu uluslararası yargı makamlarının içtihatlarına göre öncelikle;

-   Seçme ve seçilme hakkı, serbest seçim hakkı kapsamında, seçtikleri adayları temsilci olarak görmek isteyen seçmen iradesinin tecellisi, bir hak olduğundan söz konusu Bakanlık kararının geri alınması,

-     İfade hürriyetini sınırlandırıcı veya ortadan kaldırıcı engellemeler ve kararlardan vazgeçilmesi,

- Özellikle toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkını kullanan yurttaşların haklarını sınırlandırıcı/engelleyici/ortadan kaldırıcı müdahalelerden idari/mülki amirlerin sakınması, kolluğun demokratik yasal mevzuat çerçevesinde müdahalede bulunmaması

-     Özellikle siyasi parti faaliyetini engelleyici uygulamalardan uzak durulması,

-    Hakları ihlal edilen yurttaşların anayasal hak kapsamında kullanmış olduğu hakların suça konu yapılarak cezai yaptırıma tabi tutulmaması gerekmektedir.

                                                            DİYARBAKIR BAROSU

           DİYARBAKIR GENELİ 19/08/2019-24/08/2019 TARİHLERİ ARASINDA YAŞANAN

SEÇME-SEÇİLME HAKKI, TOPLANTI GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ HAKKI VE İFADE HÜRRİYETİ İHLAL RAPORU